Nesta data que o día engade unha hora máis, por certo un día ventoso e soleado, os comediantes andadeiros visitaron coas súas marionetas, os seus romances e cancións os lugares polos que entra na Galiza o Camiño de inverno. Vilamartín de Valdeorras e A Rúa de Valdeorras na provincia de Ourense e Quiroga na provincia de Lugo
O sabedor de nomes dos lugares Gonzalo Navaza escribiu:
(*) Valdeorras es el nombre de una comarca en el extremo nororiental de la provincia gallega de Ourense, en la orilla sur del río Sil. El nombre de la comarca está presente también […] en Vilamartín de Valdeorras y A Rúa de Valdeorras.
El topónimo es un compuesto del sustantivo Val (>lt VALLE) seguido de la preposición DE y un segundo elemento que contiene el resultado de un etnónimo Gigurris, relativo al pueblo de los Gigurri que habitaban el valle del Sil y que ya aparecen en las fuentes documentales más antiguas de Gallaecia […]
(*) Artículo de Gonzalo Navaza para Toponimia Hispánica . Origen y evolución de nuestros topónimos más importantes. Proyecto coordinada por X.Ll. García Arias
A primeira parada do maratón teatral foi en Vilamartín de Valdeorras e como se saberá por todos e todas Vilamartín vén do latín VILLAM casa de campo coas súas dependencias adxacentes´ mailo xenitivo (MARTINI) do nome latino MARTINUS, un derivado de MARTE.
Nas prazas adoitan apousentar o cego, o lazarillo, o músico e a titiriteira para convidar ó magnánimo público. Por suposto que en Vilamartín de Valdeorras hai unha praza, e na praza un escaleira, na escaleira uns chanzos e nos chanzos algúns versos de Florencio Delgado Gurriarán, poeta desta terra o que os cómicos lle tomaron prestado do seu poemario Galicia é infinda! os versos que decontado lerán.
[…]
Bela estrada de ensoño,
con macadam de estrelas,
a Vía Latea é camiño
que leva a Compostela,
hoxe e outrora faro,
a cibdade ecuménica
que alumeóu, na Europa,
trebas da Edade Meia.
[…]
Mans de peregrinos e peregrinas, de martinegos e martinegas, acompañaron as coplas do cura do Vilar e as voces de Viva Toribio de Mañón! resoaron na praza. O público tan distinguido e atento o saber que esta compañía ambulante gusta dos ríos recitaron tamén este poema que Florencio Delgado adica o río Sil.
As penas garda civís,
ao río Sil lévano preso.
Seica din, que aló no monte,
zugoulle o sangue aos regueiros;
esforciou doncelas fontes;
e arroubou o ouro das serras
para gastalo no mar
no cabaret das sereas.
Cos ecos das súas rumorosas augas partiron cara a Rúa de Valdeorras.
Rúa, crese que vén do lat. (VIA) RUGA ´rúa, camiño pavimentado entre casas´.
A Rúa de Valdeorras! Arrodeada de bodegas e viñas, escenografía na que moran as súas xentes hospitalarias. Das bodegas saen ecos do pasado e do presente que contan que os primeiros peregrinos a Santiago xa louvaron os viños producidos nas terras que atravesa este camiño. En Valdeorras o viño era, é un ben prezado, moeda de troco, de pago de impostos e tamén de agradecemento polos milagres dos santos protectores da comarca. Pola Vía Romana viaxaba destas terras ata a Roma Imperial, para goce dos emperadores. Plinio contaba fai dous mil anos das viñas do Bierzo e Valdeorras.
Bodegas de nomes sonoros que tratan con agarimo a uva mencía, a godello, a garnacha, a sousón, a brancellao ( Di o refrán: Brencellao e caíño os pais son do viño).
Sen demorarse, tras o espectáculo os comediantes mollaron as gorxas e recitaron unha oración refraneira, breve e fervorosa, para que santos e non tan santos protexan os caldos que botan a tristura fóra da alma.
(*) O que non fuma nin bebe viño o demo ll’o leva por outro camiño
Carpe diem!
Gasta en pan e viño o que lle has de deixar ós sobriños
Carpe diem!
O viño fai rir, fai dormir e fai os coores á cara saír
Carpe diem!
A chuvia de san Xuán tolle o viño e non dá pan
Carpe diem!
Abade que foi *monaguillo, ben sabe quén bebe viño
Carpe diem!
Polo abril frío, moito pan e pouco viño
Carpe diem!
A auga de agosto, nin bo viño nin bo magosto
Carpe diem!
Baguiño a baguiño fixo unha vella unha pipa de viño
Carpe diem!
Cando o viño che faga *daño, bótalle un remendo do mesmo *paño
Carpe diem!
(*)CADERNOS DE FRASEOLOXÍA GALEGA 2.- Refraneiro galego. Xesús Taboada Chivite Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades.
Coa xaculatoria no maxín arribaron a Quiroga, provincia de Lugo.
Quiroga debe provir dunha raíz prerromana *KAR- ´rocha´ , e seguramente con valor oronímico, isto é, de constitución do terreo. O étimo contén unha forma próxima ó das plantas chamadas queiroga, queiruga, queirúa (que son as nosas carpaza ou carqueixa, onde esa raíz *KAR-é evidente) e que fai relación a súa dureza.
A compañía ambulante adiantouse o gran día do patrón de Quiroga, o San Martiño. O refrán sabio resume moi ben ese día grande, Castañas, noces e viño, fan a ledicia do San Martiño!
Quedaron os cómicos algo desilusionados por non xuntar moito público; desilusión compensada pola miscelánea de contos que os e as quiroguesas deixaron nas valeiras cabezas dos buscavidas teatreiros.
Contaron do…
COUREL dos tesos cumes que ollan de lonxe!
Eiquí síntese ben o pouco que é un home…
Versos de Uxío Novoneyra, poeta do Courel e pregoeiro da 1ª Feira do viño de Quiroga o día 11 de Novembro de 1980. Sentenciou “Quiroga é un Viño”
Contaron do…
Crismón de Quiroga, que está no Museo Diocesano Catedralicio, cunha inscrición en latín que di «O ouro é cousa vil para ti; non digamos xa a prata; é moito máis o que brillas pola túa propia felicidade».
Contaron do…
Castelo que está neste camiño cara Santiago, o Castelo dos Novais ou de Torres Novaes ou Torrenovaes que ten dous corpos independentes. A torre que data do século X, e o palacio construído polos Cabaleiros de San Xoán de Malta un século máis tarde (século XI).
Contaron a….
Lenda da princesa de Torresnovaes, filla do Señor de Torrenovaes, de gran fermosura que namorou dun mozo da outra ribeira do Sil.
Os namorados víanse todas as noites ás agochadas por medio dun pasadizo debaixo do Sil que unía o Castelo coa outra ribeira do río.
Enterado o señor de Torrenovaes dos amores da súa filla cun mozo de baixa condición social, mandou tapar as saídas do pasadizo e alí quedaron atrapados os namorados. Falan de que as pedriñas de ouro que arrastra o río Sil saen dos cabelos da princesa de Torresnovaes.
Os cómicos agradeceron tales deferencias e procederon a retirar ós seus apousentos o pater, a viuva, o bandoleiro , a zanfona, a planchette e demais aparellos propios. O público xeneroso e amable para rematar esta xornada quixo agradecer o espectáculo cunhas castañas, unhas noces, unha cunca de viño e a lenda do cabaleiro Roldán e a tres costureiras. Sucedida nos lugares que esta compañía andadora visitou no 26 de outubro de 2019.
Contaron…
Dos Doce Pares de Francia, Roldán foi un dos máis soados paladíns enviados por Carlomagno a Galiza para axudarlle ó apóstolo Santiago a liberala dos mouros.
En Puxares, parroquia de Vilanuide, concello de Quiroga (Lugo), vivían tres costureiras moi fermosas, alí, nun outeiro apartado do lugar. Pasou Roldán polo lugar e viunas, desde ese momento non houbo día que cun motivo ou outro non as fose visitar.
As tres mozas comezaron a aborrecer as visitas, non confiaban nas boas intencións do cabaleiro. Roldán propúxolle levalas a Francia, respondéronlle que non. Roldán seguía porfiando, e elas que non querían marchar, nin para Francia nin para outro lugar. Roldán, anoxado pola negativa, ameazóu con levalas a forza. As mozas, non vendo maneira de convencelo, dixéronlle:
— Iremos á Francia cando pase o río Xares por diante da nosa casa.
Pasou a noite, ninguén sabe como foi, o caso é que o Xares, que máis abaixo chámase Bibéi, cambiou o curso. Pola mañanciña do día seguinte, os veciños chegaron á porta das tres costureiras berrando:
Costureiras de Puxares,
vinde lavar as perniñas
ás augas do río Xares
As tres mozas asomaron e palideceron. O Xares bicaba a porta de Puxares
As tres costureiras, por medo a ter que cumprir con Roldán, fuxiron camiño de Valdeorras. Roldán sóuboo por boca dos seus soldados, montou no seu cabalo branco e perseguiunas. Cruzaron terras e montes por onde agora se chama A Rúa ata chegaren a Valencia do Sil, mesmo á beira do río que lle dá nome o lugar.
As tres mozas, non se sabe como, cruzaron o Xares. Roldán viunas o lonxe, aínda estaba a moita distancia delas; entón picou as esporas do seu cabalo e dun chimpo pasou a outra veira do río. Aínda se ven alí as pegadas das ferraduras do cabalo.
As costureiras, a unha, pediron axuda o demo.
— Antes pedras de seixo que escravas de Roldán!
O demo atendeu a súa petición e volveunas pedras, diante dos ollos de Roldán; tres pedras como tres cabezas, brancas coma o cuarzo ou coma o cabalo de Roldán.
Aínda hoxe se poden ver as tres pedras no Coto do Castelo de Valencia do Sil, en Vilamartín de Valdeorras (Ourense), desgastadas pola chuvia e polo vento, adiviñase na feitura a fermosura das costureiras de Puxares.
Fonte:
CONTOS POPULARES DA PROVINCIA DE LUGO, Centro de Estudios Fingoi, Galaxia, Vigo, 1963, nº 299,
Logbook of the League Comedians (Cómicos da legua)
Fifth leg: Vilamartín de Valdeorras – A Rúa de Valdeorras – Quiroga (26th October 2019)
–The comedians visited three villages where the Winter Way of Saint James enters Galicia: Vilamartín de Valdeorras, A Rúa de Valdeorras and Quiroga. Vilamartín comes from the Latin villam (country house) and martinus (derivative from Marte), Rúa comes from the Latin ruga (street, paved road between houses) and Quiroga comes from the pre-Roman root KAR (stone).–
In Vilamartín de Valdeorras, the comedians performed in the square of the village, where both pilgrims and locals attended. After that, they headed to A Rúa de Valdeorras, a wine area.
At the wineries, they say that the first pilgrims praised their wines, which even travelled to the Imperial Rome through the Roman road. Wine was a valuable asset, a tradeable currency, a way of paying taxes and an acknowledgement of the miracles of the saints of the region.
After that, they arrived at Quiroga, where they felt a little bit disappointed due to the scarce audience, but the stories they were told made up for the initial disappointment:
Legend of the Torresnovaes Princess
The beauty of the Torresnovaes Princess, daughter of the Torresnovaes Lord, made a boy from the other side of the river fall in love with her. They secretly saw each other at night in a passage that connected the castle and the riverbank. When the Lord found out that his daughter had fallen in love with a boy of low social status, he ordered that the exits of the passage were blocked, so the lovers were trapped there. The legend also tells that the golden pebbles that the river Sil drags come from the hair of the Princess.
Sir Roland
Charlemagne sent Sir Roland to Galicia to help Saint James expelling the Moors. When Roland passed through Quiroga, he saw three beautiful seamstresses. From that day, he visited them every day but they got bored of said visits and did not trust his good intentions. He proposed them going to France, but they completely refused. Roland, quite angry, threatened them with taking them to France against their will. As the seamstresses saw that they could not persuade him, told him that they would go to France when the river Xares passed near their house. Nobody knows how but the river changed its course that night.
When the seamstresses watched it in the morning, they escaped heading to Valdeorras fearing that they would have to fulfil the promise made to Roland. He found that out and chased them. When the seamstresses saw themselves trapped by the Sir, they asked the devil for help, telling him that they preferred becoming stones than Roland’s slaves. The devil heard their request and turned them in three stones, white as quartz.
NOTE: We want to thank María Luz Méndez for all the information that she has provided on toponymy.
Textos: Xoana Álvarez e Pilar Álvarez
Fotos: Julio Balado
Facebook
Web
Viravolta Títeres 